W dniu 28 lipca 2023 r. Sejm RP uchwalił nowelizację ustawy Kodeks Cywilny oraz niektórych innych ustaw (druk nr 2977), która wprowadza szereg zmian w szeroko rozumianym prawie spadkowym. Aktualnie, ustawę przekazano Prezydentowi RP do podpisu.
Poniżej przedstawiamy Państwu listę najważniejszych zmian:
- Zmiany w kręgu spadkobierców ustawowych
W dotychczasowym stanie prawnym krąg spadkobierców ustawowych po zmarłym jest określony bardzo szeroko. W sytuacji braku zstępnych, małżonka, rodziców, rodzeństwa i zstępnych rodzeństwa zmarłego to cały spadek przypada dziadkom zmarłego, a gdy któreś z tych dziadków nie dożyło otwarcia spadku to udział w spadku, który mu przypada będzie dziedziczony przez zstępnych zmarłego dziadka (mowa tu w pierwszej kolejności o dzieciach tego dziadka, a gdy dzieci nie dożyły, to wnuki lub prawnuki tego dziadka etc.). Tak wskazany przez ustawodawcę krąg dalszych spadkobierców daje podstawy do stwierdzenia, że ustawodawca nie ograniczył w żaden sposób stopnia pokrewieństwa zstępnych dziadków, którzy są powołani do dziedziczenia.
W proponowanych zmianach (nowe brzmienie art. 934 KC) wskazuje się, że jeżeli którekolwiek z dziadków nie dożyło otwarcia spadku to udział spadkowy, jaki mu przypadał podlega dziedziczeniu przez dzieci tego dziadka w częściach równych, a w przypadku braku dzieci i wnuków tego dziadka to udział spadkowy, jaki mu przypadał, przypada pozostałym dziadkom w częściach równych.
Projektowane zmiany zakładają, zatem ograniczenie kręgu spadkobierców ustawowych (do zasadniczo najbliższej rodziny) – najdalszymi krewnym, jacy będą powołani do dziedziczenia ustawowego po zmarłym będą dzieci lub wnuki dziadka. A gdy takich nie będzie, to udział spadkowy przypada pozostałym dziadkom.
Proponowane zmiany należy ocenić pozytywnie przede wszystkim mając na względzie długotrwałe postępowania spadkowe. Sąd spadku, bowiem, zobligowany jest do ustalania kręgu spadkobierców z urzędu (art. 670 KPC). Konieczność poszukiwania dalekich krewnych zmarłego, niejednokrotnie wydłuża czas trwania postępowania spadkowego, co powoduje z kolei niepewność prawną po stronie już ustalonych spadkobierców, którzy przez długie lata czekają na ostateczne uregulowanie ich sytuacji majątkowej wobec spadkobrania.
- Szersza lista przesłanek uznania spadkobiercy za niegodnego dziedziczenia
W proponowanych zmianach ustawodawca zdecydował się również uzupełnić katalog przesłanek niegodności dziedziczenia o dwie kolejne. Mianowicie, spadkobierca może być uznany przez sąd za niegodnego dziedziczenia, jeżeli:
- uporczywie uchylał się od wykonywania wobec spadkodawcy obowiązku alimentacyjnego, określonego orzeczeniem sądowym, ugodą zawartą przed sądem lub innym organem albo inną umową;
- uporczywie uchylał się od wykonywania obowiązku pieczy nad spadkodawcą, w szczególności wynikającego z władzy rodzicielskiej, opieki, sprawowania funkcji rodzica zastępczego, małżeńskiego obowiązku wzajemnej pomocy albo obowiązku wzajemnego szacunku i wspierania się rodzica i dziecka.
Motywem uzupełnienia art. 928 KC o powyższe przesłanki jest, w ocenie ustawodawcy, uznanie ich za szczególnie naganne postępowanie wobec spadkodawcy, co z kolei wymaga odpowiedniej interwencji ze strony Państwa.
- Zmiany zasad biegu terminu do składania oświadczeń o przyjęciu lub odrzuceniu spadku w imieniu małoletnich (art. 1015 KC)
Zgodnie z art. 1015 KC oświadczenie o przyjęciu lub odrzuceniu spadku należy złożyć w terminie sześciu miesięcy od dnia dowiedzenia się o tytule powołania do dziedziczenia. Brak oświadczenia w ogóle lub spóźnione oświadczenie powoduje przyjęcie spadku z dobrodziejstwem inwentarza. Najbardziej problematyczne – z praktycznego punktu widzenia – było dochowanie ww. terminu w sytuacji składania takiego oświadczenia przez rodziców w imieniu ich małoletnich dzieci. W sytuacji, bowiem, gdy do dziedziczenia powołani są małoletni, to powyższe oświadczenie mogą złożyć w ich imieniu przedstawiciele ustawowi (zazwyczaj są to rodzice) po uprzednim uzyskaniu zgody sądu, gdyż czynność przyjęcia lub odrzucenia spadku przez małoletniego jest w orzecznictwie uznawana za czynność przekraczającą zakres zwykłego zarządu majątkiem dziecka. To z kolei powodowało problemy z dochowaniem ww. terminu na złożenie w imieniu i na rzecz małoletniego takiego oświadczenia. W orzecznictwie zagadnienie to było niejednolicie rozstrzygane, a jak wskazał sam ustawodawca, na potrzebę regulacji tej kwestii zwracał uwagę sam Rzecznik Praw Dziecka (vide: str. 9-10 uzasadnienia projektu nowelizacji).
W konsekwencji powstających problemów praktycznych, ustawodawca zdecydował, że w sytuacji konieczności wystąpienia do sądu o wyrażenie powyższej zgody bieg terminu sześciomiesięcznego będzie ulegał zawieszeniu na czas trwania postępowania w przedmiocie udzielenia zgody.
Ponadto uregulowano, że do zachowania sześciomiesięcznego terminu do złożenia oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku wystarczy złożenie, w powyższym terminie, wniosku do sądu w tym przedmiocie.
- Zmiany w procedurze składania oświadczenia o uchyleniu się od skutków prawnych oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku (art. 1019 KC)
Tak jak wskazano powyżej – w terminie sześciu miesięcy od dowiedzenia się o tytule powołania – spadkobierca może złożyć oświadczenie o przyjęciu spadku (wprost lub z dobrodziejstwem inwentarza) lub o odrzuceniu spadku. Niejednokrotnie zdarzają się sytuacje, że takie oświadczenie zostaje złożone pod wpływem groźby lub błędu. Częściej jednak, zdarzają się sytuacje niezłożenia oświadczenia, w powyższym sześciomiesięcznym terminie, w ogóle. Artykuł 1019 KC reguluje takie właśnie sytuacje, a skoro mowa w nim o oświadczeniu złożonym pod wpływem groźby lub błędu to ustawodawca w art. 88 KC (bo ten ma zastosowanie) wymaga, aby takie uchylenie się nastąpiło w ciągu roku od dnia wykrycia błędu lub od dnia ustania obawy groźby.
Ustawodawca zdecydował się na uregulowanie kwestii skuteczności oświadczenia z art. 1019 KC wskazując, że do zachowania rocznego terminu, o którym mowa w art. 88 KC, wystarczające jest złożenie przed jego upływem wniosku do sądu o odebranie oświadczenia o uchyleniu się od skutków prawnych oświadczenia. Ponieważ w praktyce orzeczniczej, dotychczas, istniały rozbieżności, co do momentu zachowania powyższego – rocznego – terminu i skuteczności wniosku z art. 1019 KC, powyższa nowelizacja spowoduje całkowite ich wyeliminowanie.
- Ułatwienie odrzucania spadku w imieniu i na rzecz małoletnich – zmiany w kodeksie rodzinnym i opiekuńczym oraz kodeksie postępowania cywilnego
W dotychczasowym stanie prawnym, co sygnalizowano już wcześniej, odrzucenie spadku przez małoletniego wymagało działania przedstawiciela ustawowego, a skoro była to czynność przekraczająca zakres zwykłego zarządu majątkiem małoletniego – wymagała każdorazowo zgody sądu. To z kolei powodowało wydłużenie czasu trwania całej procedury odrzucania spadku przez małoletniego i niekiedy rodziło bardzo duże ryzyko przekroczenia ustawowego sześciomiesięcznego terminu na złożenie powyższego oświadczenia.
W proponowanych zmianach, ustawodawca przewiduje sytuację, w których do złożenia oświadczenia o odrzuceniu spadku w imieniu małoletniego takiej zgody sądu (opiekuńczego lub spadku) rodzic nie będzie musiał pozyskać. Muszą być jednak spełnione następujące przesłanki:
- małoletni jest powołany do dziedziczenia w skutek uprzedniego odrzucenia spadku przez rodzica;
- czynność odrzucenia spadku dokonywana jest za zgodą drugiego rodzica albo gdy jest dokonywania wspólnie przez rodziców;
- spadek odrzucają również inni zstępni rodziców tego małoletniego;
- obydwojgu rodzicom przysługuje władza rodzicielska wobec małoletniego.
W innych sytuacjach, nieokreślonych wyżej, taka zgoda sądu jest wymagana (np. gdy brak jest zgody drugiego rodzica, albo gdy inni zstępni spadek przyjmują).
W tym miejscu warto zaznaczyć, że w dotychczasowym stanie prawnym zgody na odrzucenie spadku, każdorazowo, udzielał sąd opiekuńczy.
Obecnie, ustawodawca, w skutek uchwalonych zmian, wprowadził w mojej ocenie bardzo dogodne rozwiązanie (dodając do kodeksu postępowania cywilnego nowy art. 640[1]) zgodnie, z którym takiej zgody udziela sąd spadku w toku już toczącego się postępowania o stwierdzenie nabycia spadku.
Zatem, od momentu wejścia w życie nowelizacji, zgody będzie udzielał albo sąd opiekuńczy albo sąd spadku w zależności od tego, czy postępowanie o stwierdzenie nabycia spadku się toczy lub nie.
Jak będzie zatem wyglądać procedura składania oświadczenia o odrzuceniu spadku w imieniu i na rzecz małoletniego, jeżeli nie będzie wymagana zgoda sądu?
Oświadczenie takie może być złożone albo przed notariuszem albo przed sądem rejonowym, w którego okręgu znajduje się miejsce zamieszkania lub pobytu składającego oświadczenie albo przed sądem spadku w toku postępowania o stwierdzenie nabycia spadku.
Oświadczenie takie może dotyczyć więcej niż jednego dziecka.
W przypadku, o którym mowa powyżej, ustawodawca (dodając do art. 641 paragrafy 3[1] – 3[5]) wskazuje, że rodzic, składając w imieniu małoletniego oświadczenie o odrzuceniu spadku, oświadcza (pod rygorem odpowiedzialności karnej za składanie fałszywego oświadczenia), że zostały spełnione wszystkie cztery wyżej wskazane przesłanki, a w zakresie władzy rodzicielskiej wskazuje także zakres przysługującej władzy rodzicielskiej. Takie oświadczenie rodzica o spełnieniu przesłanek, nie będzie wymagane, jeżeli uprzednio uzyskano zgodę sądu na odrzucenie spadku.
Jeżeli oświadczenie jest składane przed sądem lub notariuszem, to organ powołany do jego odebrania i przed jego odebraniem, uprzedza rodzica o odpowiedzialności karnej za składanie fałszywego oświadczenia.
Oświadczenie rodzica o spełnieniu wszystkich czterech przesłanek, jak wynika z nowelizacji, może być również złożone na piśmie (zastrzeżono formę pisemną z podpisem urzędowo poświadczonym). Musi być ono jednak opatrzone klauzulą : „Jestem świadomy odpowiedzialności karnej za złożenie fałszywego oświadczenia.”, która w swych skutkach zastępuje pouczenie organu.
Analizowana ustawa wprowadza jeszcze wiele zmian zarówno w kodeksie cywilnym, w procedurze cywilnej oraz kodeksie rodzinnym i opiekuńczym poświęconych ww. problematyce, jednakże powyższy wpis poświęcono najistotniejszym, z punktu widzenia interesów spadkobierców, zmianom.
Proponowane zmiany należy ocenić bardzo pozytywnie, gdyż usuną wiele powstających wątpliwości interpretacyjnych oraz rozbieżności orzeczniczych a przede wszystkim ułatwią przedstawicielom ustawowym drogę do składania (w imieniu małoletnich) oświadczenia w przedmiocie odrzucenia spadku, co zazwyczaj ma miejsce wtedy gdy przyjęcie spadku jest bardzo niekorzystne dla małoletniego (z uwagi na istniejące długi spadkowe).